Vrijwilligers van Land van Ons Lettele bestrijden Japanse duizendknoop. © Michiel Bussink

Japanse duizendknoop: geen horrorplant

De Japanse duizendknoop en Aziatische familieleden groeien in een razend tempo en verdringen inheemse planten. Inmiddels is er ervaring met een hele waslijst aan manieren om de plant te bestrijden. Van het met honderdduizenden euro's volledig afgraven van Natura-2000-gronden tot bier brouwen en helemaal niks doen. Wat is het beste?

Heel blij waren we begin dit jaar dat we met Land van Ons in Lettele extra grond konden aankopen. Zodat we samen met onze pachter nog meer landbouwgrond natuurvriendelijk kunnen gaan inrichten en beheren. Maar toen het voorjaar eenmaal op gang kwam, bleek niet alleen het pas ingezaaide kruidenrijk gras in het weiland te floreren: in en rondom de bomenrijke opgang van het nieuwe perceel verschenen de zo kenmerkende rood-groene stelen en bladeren van Japanse Duizendknoop. Oh jee, de 'horrorplant' zoals deze invasieve exoot ook wel wordt genoemd. 'Niets doen is geen optie', aldus punt één van de actielijst van Natuurmonumenten uit de Factsheet 'Bestrijden Aziatische duizendknoop.' Maar wat dan wel precies? 'Wie heeft er tips? , vroegen we in de landelijke nieuwsbrief van Land van Ons.  Een stortvloed aan adviezen, artikelen, onderzoeken en ervaringen stroomde vervolgens onze mailbox binnen. Fantastisch wat een kennis en betrokkenheid! Maar: wat is nu het meest verstandig? Om de weg te vinden in het oerwoud aan strategieën,  visies en protocollen over de Japanse duizendknoop,  zit er niks op dan je er in te verdiepen.

Heinrich Witte, de negentiende -eeuwse hortulanus van de Leidse Hortus was onder de indruk van de groeikracht en het uiterlijk van zowel de Japanse duizendknoop als de verwante Sachalinse duizendknoop (Polygnoum sachalinense):  'Beide planten, hoezeer ze ook door den grond woekeren, zijn ware sieraden voor een tuin.' De stengels van de Japanse duizendknoop werden lange tijd vanwege hun decoratieve waarde in bloemboeketten verwerkt.  Sinds 2022  is dat verboden, net zoals alle andere commerciële toepassingen van de Japanse duizendknopen. Tenzij 'dat verhandelen plaatsvindt in het kader van uitroeiing, bestrijding of beheersing .' Want, zoveel is wel duidelijk: de plant zorgt voor problemen. Het is volgens de IUCN een van de honderd meest invasieve soorten ter wereld

Pijlsnel

Behalve de Japanse en Sachalinse, kennen we ook nog de bastaard of Boheemse duizendknoop (Reynoutria x bohemica), een hybride tussen R. japnonica en R. sachalinensis, die op steeds meer plaatsen in Nederland groeit. Af en toe groeit er ook nog de Afghaanse duizendknoop (Koenigia polystachya), maar die gedraagt zich minder invasief.  De vier soorten lijken nogal op elkaar, behalve dat de Japanse duizendknoop sterk vertakt is en de Sachalinse niet of nauwelijks. De bladeren van de Japanse duizendknoop zijn 10 tot 18 centimeter groot, hebben een rechte bladvoet en schubvormige haren. Die van de Sachalinse duizendknoop zijn 25 tot 50 centimeter groot, hebben een duidelijk hartvormige bladvoet en lange, buigzame haren.

Vanuit die knopen kunnen de stengeldelen uitgroeien tot nieuwe planten. De wand bestaat uit een dik, groen stevig deel en een doorzichtig vlies met rode vlekjes. De planten bloeien in augustus en september met crème witte, soms wit-roze bloemen. Duizendknopen vermeerderen zich vegetatief via afleggers en de kruipende wortelstokken kunnen drie meter diep en zeven meter breed uitgroeien.

Doordat tuinders tuinafval met de duizendknopen in de natuur en op stortplaatsen gooiden, begon vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw de verwildering van de plant. Die gedijt op droge en natte gronden, voedselrijk en voedselarm, zand, klei en veen. Overal kom je de plant tegen: op spoordijken, braakliggende terreinen, wegbermen, oevers van beken en rivieren, bos- en akkerranden én natuurgebieden.

In Azië heeft de plant veel natuurlijke vijanden waaronder plaaginsecten en pathogene schimmels, die de duizendknoop onder controle houden. Die zijn er - tot nu toe - niet in Europa waardoor de plant zo uitbundig kan gaan woekeren en inheemse planen en struiken verdringen. Weinig insecten gedijen in grote oppervlaktes Japanse duizendknoop en een Fallopia-vegetatie is in ecologisch opzicht dan ook armer dan een maïsakker.

Niet best voor de biodiversiteit dus.

wortelstokken van de Aziatische duizendknopen was een stuk goedkoper (€ 4000 per 100 m²), maar slechts voor 60 procent effectief. Nog goedkoper was elektrocuteren door zes keer per groeiseizoen handmatig de stengels een stroomstoot van 5000 volt te geven, maar daarmee verdween maximaal 10 procent van de duizendknopen.  Datzelfde percentage gold voor het handmatig uitsteken van stengels en wortels. De effectiviteit van maaien werd met de proef niet onderzocht.

'Onze hoofdconclusie is positief', volgens de factsheet: 'Aziatische duizendknoop is altijd en overal te overwinnen'. Maar met het volledig afgraven en  afvoeren van stukken Natura2000-bodem met beplanting ben je meer kwijt dan alleen de Aziatische duizendknoop.  De ecologische schade daarvan zou wel eens groter  kunnen zijn dan de plantaardige kwaal, nog afgezien van de kosten.

Een hele waslijst aan andere bestrijdingsmethoden is inmiddels uitgeprobeerd, in Nederland en elders in Europa en Noord-Amerika. Bestrijding met round-up laten we vanwege de schadelijke effecten op natuur en gezondheid hier buiten beschouwing. Systematisch en consequent maaien, het eerste jaar het liefst om de twee weken, lijkt behoorlijk goed te werken. Aandachtspunt is wel het maaisel. Onzorgvuldig afvoeren brengt het risico op verspreiding met zich mee en de resten mogen niet bij het groenafval. Overigens ontkiemen de knopen niet zo maar overal spontaan: die moeten op de grond liggen en vochtig zijn.

Sommige bestrijders hebben goede ervaring met het ter plekke, dus op de groeiplek, composteren van de resten. Het vanaf de winter goed afdekken van de groeizone gedurende minstens een jaar kan effectief zijn.

'Af en toe nemen ze wel een hap van die duizendknoopwortels, maar het wroeten is veel belangrijker omdat ze daarmee de plantdelen losmaken van de wortels en de duizendknopen worden uitgeput.' Op de plek waar drie jaar geleden nog een immense monocultuur van duizendknopen stond, zie je ze nu veel minder, terwijl er wel weer allerlei andere planten groeien.

Overigens vindt Pepping de angst voor de plant soms wat wordt overdreven. 'Het is geen horrorplant. Er wordt gezegd dat ze dwars door funderingen heen groeien. Maar dat kan alleen als de fundering al gescheurd is, waar dan de wortel ingroeien, maar dat gebeurt ook met wortels van bomen en dergelijke.'  Het grootste probleem is volgens hem dat de plant zo hard groeit. Met maaien als bestrijdingsmethode heb je dan veel maaisel, met bijhorend verspreidingsrisico. 'Het gaat heel vaak fout door onwetendheid bij mensen. Ze maaien het of trekken het eruit en verspreiden het zo verder in berm, tuin of composthoop. Kennisdeling bij aannemers, wegbeheerders en hoveniers kan veel verspreiding voorkomen.'

Japanse bladvlo

In Europa heeft de Japanse duizendknoop geen natuurlijke vijanden, maar in zijn land van oorsprong wel.  Daaronder de Japanse bladvlo  (Aphalara itadori), een waardplant  van de Japanse duizendknoop. De vlooien verzwakken de planten door aan de bladknoppen te zuigen. Kunnen we de natuur niet een handje helpen door die vlooien ook hier in te zetten? Een voor de hand liggende vraag, maar exoten met exoten bestrijden klinkt als gevaarlijk: voor hetzelfde geld gaat de Japanse bladvlo ook andere en waardevolle wilde planten te lijf. Uit praktijkproeven bleek dat (vooralsnog) niet het geval  en vanaf 2020 mochten in de buitenlucht proeven worden genomen. Tot nu toe met weinig succes: de populatie bladvlooien nam niet genoeg toe om de duizendknopen  serieus te beschadigen.

Misschien moeten we het bij het beheersen van de Aziatische duizendknopen dan hebben van onze eigen natuur.  Dat is het uitgangspunt van de 'ecosysteemaanpak' van Life Resilias, een project van Bosgroep Zuid Nederland en Stichting Bargerveen. Het doel is de veerkracht van ecosystemen in bos- en natuurgebieden te versterken, zodat die zij zich beter kunnen verweren tegen invasieve exoten als duizendknopen. Bijvoorbeeld door in bossen en houtsingels inheemse bomen en struiken als hazelaar, linde, wilg, kers en fladderiep aan te planten. Ze zorgen voor meer diversiteit én voor schaduw waardoor de duizendknoop het moeilijk krijgt. Het is nog te vroeg om iets over de effectiviteit te zeggen.

Aardperen

Andere woekeraars aanplanten om zo de Aziatische duizendknopen in bedwang te houden is een andere gehoorde tip in de categorie 'meewerken met de natuur'. Genoemd worden bijvoorbeeld Groot hoefblad (een inheemse plant) voor vochtige plekken en de aardpeer (Helianthus tuberosus, ook wel topinamboer of Jeruzalem artisjok). Met die laatste plant heeft de Stichting Paddestoelenbos goede ervaring: door aardpeerknollen tussen de duizendknopen in de grond te stoppen, kregen die het jaar daarop aanzienlijk minder scheuten en werd de aardpeer dominant. De knollen van de aardperen scheiden een stofje uit waar  de duizendknopen niet van houden. De Stichting Paddestoelenbos kreeg van sommigen het verwijt daarmee nieuwe problemen te creëren, omdat de aardpeer ook een exotische (de plant komt oorspronkelijk uit Noord-Amerika)  woekeraar is. 'Het klopt dat de aardpeer woekert', liet de stichting weten. 'Dat maakt de plant juist een goede concurrent voor de Japanse duizendknoop.' Tegelijkertijd is de aardpeer veel minder problematisch: de plant wortelt minder diep, de knollen zijn makkelijk weg te halen en de plant is met weinig moeite binnen de perken te houden. Bovendien zijn de knollen van de aardperen een voedzame delicatesse.

landgoedbier Fallop (vernoemd naar Fallopia sachalinensis). Ook nog eens gezond, want sinds eeuwenlang wordt de Japanse duizendknoop in Japen en China gebruikt als geneeskrachtige plant.  De wortels van de Japanse duizendknoop zitten bijvoorbeeld vol met  de resveratrol, waaraan ook door westerse wetenschappers allerlei gezondheidsvoordelen worden toegeschreven. De Japanse duizendknoop is de belangrijkste grondstof voor de commerciële resveratrolproductie.

Nuttige natuur dus eigenlijk.  De overdosis duizendknoop heeft ook kunstenaars op  creatieve ideeën gebracht. Dat is te zien in de  Future Materials Bank, een collectie van de Jan van Ecky Academie in Maastricht, bedoeld om ecologisch materiaalgebruik te stimuleren. Verschillende kunstenaars laten daarin zien hoe ze  Japanse knoopplanten gebruiken voor het maken van  voor papier, vezels, textiel, verfstof en zelfs meubels.